Công nghiệp quốc phòng toàn cầu năm 2025: Chuyển dịch công nghệ, tái cấu trúc cạnh tranh

Cạnh tranh trong thương mại vũ khí ngày càng gay gắt

Trong bảng xếp hạng “Top 100”, các doanh nghiệp công nghiệp quốc phòng của Mỹ, Nga, Pháp… tiếp tục giữ vị thế dẫn đầu. Một số quốc gia ghi nhận kết quả xuất khẩu vũ khí nổi bật: Nga có nhiều doanh nghiệp duy trì đà tăng trưởng, trong khi Tập đoàn Rheinmetall (Đức) đạt doanh thu và lợi nhuận kỷ lục, với mảng quốc phòng tăng 46,6% so với cùng kỳ.  

Dòng vốn đầu tư lớn liên tục đổ vào đang thúc đẩy các doanh nghiệp quốc phòng tăng tốc phát triển. Số liệu từ bảng xếp hạng cho thấy các cường quốc quân sự truyền thống vẫn chiếm ưu thế, vị thế dẫn dắt trong ngắn hạn khó bị lay chuyển. Tuy nhiên, mô hình “đơn thương độc mã” dần nhường chỗ cho xu hướng hợp tác, khi Pháp, Đức, Anh và nhiều quốc gia khác tăng cường liên kết nhằm củng cố năng lực và thúc đẩy tự chủ quốc phòng. Đáng chú ý, châu Âu đang trải qua quá trình chuyển đổi mạnh mẽ, với 26 doanh nghiệp góp mặt trong bảng xếp hạng, trong đó 23 doanh nghiệp ghi nhận tăng trưởng doanh thu.

Mặc dù số liệu tăng trưởng khả quan, thực trạng năng lực quốc phòng châu Âu vẫn chưa đáp ứng kỳ vọng. Trong thời gian dài, an ninh châu Âu phụ thuộc nhiều vào NATO. Tiêm kích F-35B của Anh có giá khoảng 110 triệu USD/chiếc, chi phí bay mỗi giờ vượt 125.000 USD nhưng thường xuyên gặp sự cố; riêng năm 2025 đã ghi nhận hai trường hợp hạ cánh khẩn cấp do trục trặc hệ thống thủy lực. Từ lỗi kỹ thuật đến gián đoạn chuỗi cung ứng linh kiện, F-35 - dù là lựa chọn mua sắm chủ lực của nhiều nước châu Âu - đang bộc lộ nhiều bất cập, khiến các quốc gia này chi phí tốn kém nhưng hiệu quả chưa tương xứng.

Mô hình máy bay thuộc GCAP được trưng bày tại Triển lãm Trang bị quốc phòng và an ninh Nhật Bản (DSEI JAPAN) 2025 ở thành phố Chiba (Nhật Bản), tháng 5-2025. Ảnh: Reuters

Chi tiêu lớn đi kèm rủi ro ngày càng thúc đẩy làn sóng tự chủ quốc phòng tại châu Âu. Tháng 5-2025, Liên minh châu Âu ban hành gói cho vay ưu đãi 150 tỷ euro, nhấn mạnh yêu cầu “yếu tố châu Âu”, khiến các doanh nghiệp Mỹ phản ứng vì bị hạn chế tiếp cận. Đến tháng 7, Pháp tuyên bố tăng thêm 6,5 tỷ euro chi tiêu quân sự trong hai năm, tập trung vào các lĩnh vực then chốt như tác chiến điện tử thế hệ mới, không gian và trí tuệ nhân tạo. Bỉ, Ba Lan cùng nhiều nước khác cũng gia nhập làn sóng tăng ngân sách quốc phòng mới.

Quan trọng hơn, châu Âu đang bước vào giai đoạn “liên kết sức mạnh” trong các công nghệ then chốt. Ở lĩnh vực tiêm kích thế hệ sáu, châu Âu hình thành hai hướng hợp tác lớn là dự án Hệ thống tác chiến không quân tương lai (FCAS) do Pháp, Đức và Tây Ban Nha thúc đẩy, tập trung vào các mô-đun như nền tảng không người lái và “đám mây” tác chiến và Chương trình tác chiến không quân toàn cầu (GCAP) do Anh dẫn dắt, với sự tham gia của Italy, Nhật Bản và các đối tác khác, nghiên cứu radar thế hệ mới và vật liệu tàng hình.

Đáng chú ý, việc Tập đoàn Leonardo (Italy) mua cổ phần của Hensoldt - hai doanh nghiệp đều nằm trong “Top 100” - mở ra triển vọng hợp tác công nghệ giữa hai chương trình. Trong khi Leonardo phụ trách nghiên cứu radar cho GCAP, Hensoldt giữ vai trò chủ lực về điện tử hàng không trong FCAS. Sự phối hợp “xuyên tuyến” này được kỳ vọng tháo gỡ các rào cản kỹ thuật và thúc đẩy tiến trình phát triển tiêm kích thế hệ mới của châu Âu.

Trong bảng xếp hạng, Tập đoàn đóng tàu thống nhất Nga duy trì thứ hạng ổn định, trong khi doanh thu của Tập đoàn công nghệ Nhà nước Nga tăng 26,4%. Trong bối cảnh chịu các lệnh trừng phạt kéo dài, kết quả này cho thấy các doanh nghiệp quốc phòng Nga vẫn tìm được lối đi riêng, tận dụng những “đường vòng” để giữ chỗ đứng trên thị trường vũ khí. Tháng 8-2025, tàu tuần dương hạt nhân “Đô đốc Nakhimov” hoàn tất hiện đại hóa và lần đầu chạy thử trên biển, đánh dấu kết quả phối hợp của hơn 70 doanh nghiệp quốc phòng, với hai đơn vị nòng cốt là Tập đoàn đóng tàu thống nhất và Tập đoàn công nghệ Nhà nước Nga. Con tàu được thay nhiên liệu lò phản ứng hạt nhân, tích hợp radar mảng pha, hệ thống phòng không và tên lửa siêu vượt âm Zircon. Thông qua dự án này, Nga vừa khôi phục năng lực tác chiến cho các tàu lớn từng niêm cất, vừa tích lũy công nghệ then chốt trong hiện đại hóa trang bị. Dù chi phí cao và yêu cầu nguồn lực lớn, đây vẫn là minh chứng cho năng lực công nghiệp quốc phòng Nga, đồng thời nâng cao đáng kể trong cạnh tranh trên thị trường vũ khí quốc tế.

Các “tân binh” nắm bắt cơ hội bứt phá

Nếu sự đầu tư chiều sâu của các cường quốc truyền thống thể hiện tính ổn định, thì sự trỗi dậy của các thế lực công nghiệp quốc phòng mới lại có tốc độ nhanh. Dữ liệu từ bảng xếp hạng cho thấy các doanh nghiệp của Thổ Nhĩ Kỳ, Hàn Quốc… có bước tiến đáng chú ý. Riêng Thổ Nhĩ Kỳ có 5 công ty lọt “Top 100”, với doanh thu thương mại vũ khí tăng 11%; trong khi các tập đoàn như Hanwha (Hàn Quốc) tiếp tục đẩy mạnh xuất khẩu vũ khí.

Bằng chiến lược rõ ràng và lộ trình phát triển linh hoạt, các doanh nghiệp này từng bước phá vỡ thế độc quyền công nghệ và thị trường, tìm được “đường đua” riêng trên thị trường vũ khí toàn cầu, tạo nên những màn bứt phá ấn tượng.

Công nghiệp quốc phòng của Hàn Quốc có bước tiến đáng chú ý. Trong ảnh: Pháo tự hành K9 của Hàn Quốc. Nguồn: Yonhap

Sau khi bị Mỹ loại khỏi chương trình tiêm kích F-35, Thổ Nhĩ Kỳ đã mở hướng phát triển mới trong lĩnh vực máy bay không người lái. Các mẫu UAV TB-2, TB-3 do Baykar phát triển nhanh chóng khẳng định hiệu quả trong các xung đột cục bộ nhờ chi phí thấp, độ tin cậy cao và hiện đã được xuất khẩu tới hơn 30 quốc gia.

Chỉ trong vài năm, Thổ Nhĩ Kỳ hoàn tất cuộc chuyển mình từ thế bị “bóp nghẹt” công nghệ sang vị thế một trong những nước xuất khẩu UAV. Ngoài ra, hệ thống phòng không HISAR đã được biên chế rộng rãi và nhận nhiều đơn hàng từ Trung Đông; tàu sân bay nội địa “Anadolu” cùng các tàu hộ vệ lớp Ada có tỷ lệ nội địa hóa trên 70%, cho thấy nước này đã hình thành chuỗi công nghiệp quốc phòng tương đối hoàn chỉnh.

Theo giới quan sát, thành công của Thổ Nhĩ Kỳ đến từ việc xác định đúng “đường đua”, tập trung vào các lĩnh vực như UAV và phương tiện bọc thép hạng nhẹ, qua đó tránh đối đầu trực diện với thế mạnh truyền thống của các cường quốc quân sự lớn.

Trong khi đó, công nghiệp quốc phòng Brazil phát triển theo hướng thận trọng, với phương châm “lấy thị trường đổi công nghệ, lấy hợp tác thúc đẩy nâng cấp”. Tập đoàn Embraer của nước này dù chưa lọt “Top 100” do cơ cấu kinh doanh đa dạng, nhưng đã chủ động hợp tác sâu rộng với các tập đoàn quốc phòng hàng đầu thế giới, từng bước gia nhập chuỗi giá trị công nghệ cao trong lĩnh vực quân sự.

Saab (Thụy Điển) - doanh nghiệp nằm trong bảng xếp hạng - là đối tác then chốt của Embraer. Việc lắp ráp, sản xuất tiêm kích JAS-39 Gripen tại Brazil không chỉ đáp ứng nhu cầu hiện đại hóa của Không quân Brazil, mà còn thúc đẩy công nghiệp phụ trợ hàng không trong nước và đào tạo nguồn nhân lực kỹ thuật cao.

Tỷ lệ nội địa hóa Gripen tại Brazil hiện đã được nâng lên đáng kể và nhận được sự quan tâm mua sắm từ Argentina, Colombia. Ở lĩnh vực lục quân, xe tăng chiến đấu chủ lực Osório do Brazil tự nghiên cứu phát triển cũng là dấu ấn đáng chú ý của công nghiệp quốc phòng Nam Mỹ.

Thực tế cho thấy, sự trỗi dậy của các thế lực mới đang làm thay đổi phân bổ thị phần vũ khí toàn cầu, đồng thời từng bước phá vỡ thế độc quyền công nghệ truyền thống. Phát triển công nghiệp quốc phòng không còn là “đặc quyền” của các cường quốc; với chiến lược đúng đắn và đầu tư chiều sâu bền bỉ, các quốc gia mới nổi hoàn toàn có thể giành thế chủ động và khẳng định vị thế trên bản đồ quân mại thế giới.

Doanh nghiệp công nghệ cao tham gia cuộc đua sản xuất thông minh

Nếu cạnh tranh của các cường quốc diễn ra chủ yếu trên “phần thị trường sẵn có”, thì làn sóng doanh nghiệp công nghệ cao lấn sân quốc phòng đang mở ra động lực tăng trưởng mới. Dữ liệu từ bảng xếp hạng cho thấy, việc tích hợp sâu AI, hệ thống không người lái, vật liệu mới và các công nghệ mũi nhọn khác đã trực tiếp làm thay đổi thứ hạng doanh nghiệp, đồng thời tái định hình cục diện toàn ngành. Trọng tâm cạnh tranh vì thế đang chuyển nhanh từ “sức mạnh cứng” sang cuộc đua về “năng lực mềm” và khả năng sản xuất thông minh.

Để giành lợi thế trong môi trường cạnh tranh khốc liệt, các cường quốc công nghiệp quốc phòng đã liên tiếp triển khai những giải pháp mang tính đột phá, thúc đẩy đổi mới công nghệ và mô hình phát triển.

Trí tuệ nhân tạo đang tái định hình năng lực cạnh tranh cốt lõi của công nghiệp quốc phòng. Tại Đức, Công ty Helsing nổi lên như “ngựa ô” trong lĩnh vực AI quân sự. Chỉ sau 4 năm thành lập, Helsing đã giành hợp đồng then chốt phát triển AI cho dự án tiêm kích thế hệ sáu FCAS của châu Âu. Hệ thống AI “Centaur” do doanh nghiệp này phát triển đã được tích hợp lên tiêm kích Gripen E của Saab (Thụy Điển), cho thấy khả năng tác chiến ngoài tầm nhìn với trình độ chiến thuật không thua kém các phi công giàu kinh nghiệm trong các lần thử nghiệm.

Cùng với AI, việc ứng dụng quy mô lớn các hệ thống không người lái đang làm thay đổi quy tắc chiến tranh tương lai. Đức đặt mục tiêu đến năm 2029 nâng số lượng UAV quân sự từ hơn 600 chiếc hiện nay lên trên 8.000 chiếc, gồm các chủng loại từ trinh sát, chống UAV đến tấn công tầm xa.

Máy bay Gripen E. Nguồn: twz.com

Để hiện thực hóa mục tiêu này, Berlin đã cải cách mạnh mẽ cơ chế mua sắm quốc phòng, chuyển sang mô hình “mua sắm nhanh – lặp lại liên tục”, ưu tiên doanh nghiệp trong nước. Quantum-Systems mở rộng dây chuyền sản xuất tới gần khu vực xung đột, trong khi Stark Defense xây dựng chu trình khép kín “nghiên cứu – thử nghiệm – sản xuất”, rút ngắn thời gian đáp ứng nhu cầu chiến trường. Nhờ đó, năm 2025, doanh thu quân sự của Quantum-Systems dự kiến vượt 200 triệu euro, còn Stark Defense nổi lên như lực lượng mới của ngành UAV châu Âu; cả hai đều được kỳ vọng sẽ gia nhập “Top 100” trong tương lai.

Sự phát triển nhanh của ngành UAV Đức cũng đặt nền móng cho kế hoạch “bức tường UAV” do nước này dẫn dắt, hướng tới xây dựng mạng lưới cảnh báo sớm thông minh bao phủ sườn phía Đông của NATO vào cuối năm 2027.

Để khắc phục tình trạng không tương thích giữa các giao thức thông tin quân sự, các nhà khoa học Đức đã phát triển “thuật toán dịch”, cho phép dữ liệu từ các nền tảng khác nhau tự động chuyển đổi và kết nối liên thông. Trên nền tảng này, các dự án tiêm kích thế hệ sáu đều hướng tới xây dựng “đám mây tác chiến” thông minh, kết nối toàn diện các lực lượng và nền tảng tác chiến.

Các doanh nghiệp công nghệ quốc phòng đang nổi lên nhờ khả năng đổi mới nhanh và sản xuất thông minh. Điển hình như Tập đoàn Tiệp Khắc (Czechoslovak Group) có doanh thu tăng trưởng mạnh nhờ các mô hình sản xuất số hóa, thông minh hóa. Cơ hội bứt phá mở ra cho những doanh nghiệp công nghệ cao tích hợp sâu dữ liệu, sản xuất tiên tiến và trí tuệ nhân tạo.

Dẫn đầu về công nghệ đồng nghĩa với nắm thế chủ động trên chiến trường. Hiện nay, việc phát triển trang bị có người lái thế hệ mới song song với hệ thống tác chiến không người lái đang được đẩy mạnh. Dự báo từ năm 2026, các khái niệm như “đồng đội trung thành” phối hợp cùng tiêm kích thế hệ năm hay tác chiến đa miền của hệ thống không người lái dự kiến sẽ chuyển từ thử nghiệm sang triển khai thực tế, mở ra giai đoạn cạnh tranh mới xoay quanh khả năng phối hợp quy mô lớn và năng lực ra quyết định của AI trong môi trường chiến trường phức tạp.