Từ lâu, xã hội đã coi béo phì là do thiếu ý chí cá nhân, trong khi thực tế đây là một căn bệnh mãn tính liên quan đến sinh lý, môi trường và sinh học.
Trên toàn thế giới có 1,9 tỷ người trưởng thành (39%) từ 18 tuổi trở lên bị thừa cân và 650 triệu người (13%) bị béo phì.
Béo phì đã trở thành đại dịch toàn cầu. Theo dữ liệu của Tổ chức Y tế Thế giới năm 2016, trên toàn thế giới có 1,9 tỷ người trưởng thành (39%) từ 18 tuổi trở lên bị thừa cân và 650 triệu người (13%) bị béo phì.
Tuy nhiên, béo phì không phải là một hiện tượng mới. Béo phì đã xuất hiện ở nhiều thời đại với nhiều quan điểm khác nhau.
Người tiền sử là những người săn bắt hái lượm và không có nhà cửa hay nơi ở cố định. Họ di chuyển liên tục và không bị béo phì. Đến thời kỳ đồ đá, con người đã có những công cụ thô sơ, sống cố định trong hang động và những ngôi nhà sơ khai. Các cuộc khai quật từ Bắc Phi cho đến châu Âu đã phát hiện một số hình ảnh mô tả hình dáng lý tưởng của thời kỳ này - những con người có vóc dáng đầy đặn - tức là béo phì theo tiêu chuẩn của chúng ta ngày nay.
Các nhà khảo cổ đã tìm thấy những bức tượng nhỏ có niên đại từ 30.000 năm trước, khắc họa hình tượng phụ nữ béo phì. Nổi tiếng nhất trong số này là “Venus of Willendorf”, một bức tượng cao 10,1 cm, có niên đại khoảng 25.000 năm trước Công nguyên, điêu khắc hình một người phụ nữ khỏa thân, không có khuôn mặt với bộ ngực đầy đặn, cặp đùi lớn, được tìm thấy ở Tây Ban Nha. Một số người cho rằng các bức tượng này tôn vinh khả năng sinh sản, sắc đẹp, là đồ thờ cúng hoặc vật tổ may mắn,
Người Ai Cập cổ đại cũng có nhiều bức khắc họa trên tường mô tả hình dáng cơ thể lý tưởng. Họ cho rằng thừa cân là biểu tượng của sự thịnh vượng ở cả nam giới và nữ giới. Quan niệm cho rằng béo phì đồng nghĩa với thành công đã có trong những văn bản và hiện vật Ai Cập cổ đại nhất.
Trên khắp thế giới, nhiều nơi coi béo phì là dấu hiệu của thành công, quyền lực và sự giàu có. Thời nhà Đường và nhà Tống ở Trung Quốc, coi vẻ đẹp đầy đặn thể hiện địa vị xã hội cao.
Các nhà nghiên cứu cho rằng béo phì là vấn đề sinh học, không phải do thiếu ý chí. Nguồn: Shutterstock
Tuy nhiên, Kinh Cựu Ước, Tân Ước, các tác phẩm Cơ Đốc giáo thời kỳ đầu và Kinh Talmud đều có quan điểm tiêu cực về béo phì. Kinh Thánh cho rằng tham ăn là một trong “bảy mối tội đầu” (hay bảy tội đáng chết, bao gồm bảy nhóm tội lỗi chính theo giáo huấn Kitô giáo, do đan sĩ Evagruis Ponticus hoàn thiện vào thế kỷ thứ tư). Do đó, truyền thống Kinh Thánh phương Tây coi béo phì là điều không mong muốn và đáng xấu hổ.
Trong một giai thoại trong Kinh Talmud, người ta tìm thấy câu chuyện về một trong những ca phẫu thuật giảm cân đầu tiên trong lịch sử. Vào thế kỷ thứ hai, một người béo phì có tên Rabbi Eleazar đã trải qua một cuộc phẫu thuật sau khi uống một loại thuốc gây mê, được mổ bụng và lấy ra vô số “rổ mỡ”.
Việc thừa nhận béo phì là một vấn đề sức khỏe đã được ghi lại trong các tác phẩm thời Hy Lạp, Ai Cập và Ấn Độ cổ đại. Hippocrates, cha đẻ của y học và thầy thuốc vĩ đại nhất lịch sử thời Hy Lạp cổ đại, sống vào thế kỷ thứ tư đến thứ năm trước Công nguyên, đã viết:
“Mọi bệnh tật đều bắt đầu từ đường ruột. Mọi thứ dư thừa đều xung đột với tự nhiên. Nếu chúng ta cung cấp cho cơ thể một lượng dinh dưỡng và tập luyện phù hợp, không quá ít cũng không quá nhiều, chúng ta đã tìm ra cách lành mạnh nhất để có được sức khỏe tốt. Hãy coi thức ăn là thuốc và thuốc là thức ăn của bạn. Sẽ rất có hại cho sức khỏe nếu ăn nhiều hơn mức cơ thể có thể chịu đựng, trong khi người ta lại không tập luyện để tiêu hao lượng dư thừa này. Những thầy thuốc tốt nhất chữa bệnh bằng cách thay đổi chế độ ăn uống và lối sống của bệnh nhân”.
Mối quan hệ giữa bệnh tật với béo phì cũng xuất hiện từ rất sớm. Hippocrates khẳng định “béo phì không chỉ là một căn bệnh mà còn là điềm báo của những căn bệnh khác. Những người rất béo có xu hướng chết nhanh hơn những người gầy”.
Sau sự sụp đổ của Rome (khoảng năm 500), 1000 năm tiếp theo là thời kỳ Trung cổ ở châu Âu, phần lớn hoạt động học thuật chỉ giới hạn ở các tu viện. Đến thời Phục hưng Ý (khoảng năm 1500), giới nghệ sĩ, nhà văn và nhạc sĩ nhanh chóng nghiên cứu lại kho tàng kiến thức từ thời cổ đại và tạo ra những thành tựu lớn. Tuy nhiên, lĩnh vực khoa học và y học lại tụt hậu. Người ta không còn nghĩ rằng béo phì là một căn bệnh mà thường coi là một đặc quyền của tầng lớp thượng lưu. Trên thực tế, thời kỳ này coi béo là đẹp, thể hiện qua các bức tranh khỏa thân phụ nữ béo theo phong cách Rubenesque (tính từ mô tả cơ thể đầy đặn, bắt nguồn từ những bức tranh của họa sĩ Peter Paul Rubens vào thế kỷ 16-17). Dù vậy, béo phì cũng là chủ đề giễu nhại trong một số tác phẩm, ví dụ như cách Shakespeare mô tả nhân vật Sir John Falstaff, một hiệp sĩ béo, vừa chơi bời, say xỉn, vừa dí dỏm hài hước.
Ngày nay, béo phì được xem là một trong những “đại dịch” mới của thế kỷ 21, gia tăng nhanh chóng và kéo theo nhiều nguy cơ bệnh tật, làm tăng tỉ lệ tử vong. Tuy nhiên, việc xác định cụ thể nguyên nhân dẫn đến tình trạng béo phì vẫn là một câu hỏi nan giải.
“Từ lâu, xã hội đã coi béo phì là một khuyết điểm cá nhân, trong khi thực tế đây là một căn bệnh mãn tính về mặt sinh lý, môi trường và sinh học”, Megha Poddar, giáo sư trợ lý ở Đại học McMaster, viết trên The Conversation. “Rất nhiều người gặp khó khăn trong việc giảm cân, bởi vì não bộ muốn chúng ta ăn càng nhiều càng tốt, vì nó cho rằng điều này sẽ giúp chúng ta sinh tồn”.
Trong phần lớn giai đoạn lịch sử, con người đã phải đối mặt với tình trạng khan hiếm lương thực. Việc kiếm đủ calo để duy trì sự sống là một cuộc đấu tranh. Khi thức ăn dồi dào, cơ thể chúng ta sẽ lưu trữ năng lượng dư thừa dưới dạng chất béo để sử dụng khi không có thức ăn.
Ngày nay, thực phẩm giàu calo (và thường nghèo dinh dưỡng) cùng vô số đồ uống có đường có sẵn ở khắp nơi. Hầu hết mọi người không gặp khó khăn trong việc tiếp cận thực phẩm để sinh tồn. Tuy nhiên, các quá trình sinh học trong cơ thể vẫn chưa bắt kịp sự thay đổi này. Quá trình trao đổi chất vẫn phù hợp với một cuộc sống thiếu thức ăn, và não bộ vẫn nhắc chúng ta ăn nhiều hơn mức cần thiết. “Béo phì đa gene là kết quả tất yếu của sự va chạm giữa bản năng nguyên thủy của con người với sự dư thừa [thực phẩm] đáng kinh ngạc do con người tạo ra”, Poddar nói. “Cơ thể chúng ta bảo vệ cân nặng một cách mạnh mẽ. Bất cứ khi nào chúng ta giảm cân bằng cách giảm bớt calo nạp vào, các hormone leptin và insulin sẽ buộc não bộ phát tín hiệu tăng cảm giác đói và giảm cảm giác no, đồng thời làm chậm quá trình trao đổi chất để giữ lại mỡ trong cơ thể. Trong khi đó, một phần khác của não bộ, có chức năng điều chỉnh phần thưởng và niềm vui, cũng hoạt động để khiến chúng ta ăn nhiều hơn”.
Hiện nay, các nhà khoa học đang nghiên cứu các cơ chế chuyển hóa nhằm đẩy lùi dịch bệnh béo phì. “Bằng cách làm sáng tỏ các cơ chế này, chúng tôi hy vọng có thể làm rõ nguyên nhân béo phì”, TS. Henry Buchwald ở Đại học Minnesota cho biết. “Béo phì không phải là nhược điểm để chế giễu hay định kiến. Sự thật là béo phì là một căn bệnh đe dọa tính mạng. Người mắc bệnh xứng đáng được tôn trọng và điều trị bằng những liệu pháp hiệu quả”.
Nguồn: The Conversation, Clinical Oncology News, Obesity Reviews
Bài đăng KH&PT số 1365 (số 41/2025)
Ngọc Mai tổng hợp
Cập nhật tin tức công nghệ mới nhất tại fanpage Công nghệ & Cuộc sống
Nguồn tin: khoahocphattrien.vn
Tham gia bình luận