Longform | Xung đột Nga - Ukraine và bài học tự chủ an ninh năng lượng | Báo Công Thương

Gần một năm đã trôi qua kể từ khi cuộc xung đột Nga- Ukraine bùng nổ vào ngày 24/2/2022, và nó đã để lại nhiều tác động đối với toàn cầu, trong đó có vấn đề bảo đảm an ninh năng lượng. Vì chúng ta là một quốc gia cởi mở kinh tế, sau một năm nhìn lại sự kiện này, chúng tôi có thêm nhiều bài học trong việc xây dựng nền kinh tế độc lập, tự chủ, hội nhập và phát triển, ứng phó hiệu quả với những thách thức, tự chủ về an ninh năng lượng trong một thế giới đầy biến đổi.

-------

Khi Giám đốc Cơ quan Năng lượng Quốc tế (IEA) Fatih Birol nhận định rằng thế giới đang đứng trước 'cuộc khủng hoảng năng lượng toàn cầu thực sự đầu tiên', nhận định đó hoàn toàn có cơ sở.

Nếu điều hướng kỹ hơn thị trường, những nhận định đã nói ở trên sẽ trở nên rõ ràng hơn. Nga chỉ đứng thứ hai trên thế giới về xuất khẩu dầu mỏ, sau Saudi Arabia. Nga, nước có trữ lượng khí đốt tự nhiên lớn nhất thế giới, cung cấp hơn 40% nhu cầu khí đốt của Liên minh Châu Âu (EU). Ngược lại, trữ lượng than đá của Nga đứng ở mức cao hàng đầu trên thế giới, khoảng 173 tỷ tấn.

Thị trường năng lượng châu Âu đã có một phen chao đảo do Moskva hạn chế xuất khẩu khí đốt sang châu Âu để đổi lấy các lệnh trừng phạt của Hoa Kỳ và các đồng minh liên quan đến "chiến dịch quân sự đặc biệt" của Nga ở Ukraine. Giá khí đốt giao sau trên sàn TTF ở Hà Lan, giá tham chiếu của thị trường khí đốt châu Âu, đã đạt mức cao đột ngột 300 Euro/megawatt giờ vào cuối tháng 8 vừa qua sau khi Nga dừng bơm khí đốt qua đường ống Nord Stream 1, tuyến đường dẫn dầu đến Đức.

Giá dầu mỏ theo đó cũng tăng đột biến, đạt mức 100USD/thùng. Những biến động liên quan đến giá năng lượng có tác động ngay lập tức đến các khía cạnh khác trong cuộc sống kinh tế-xã hội của châu Âu. Người dân ở một số quốc gia, bao gồm Đức, Pháp, Tây Ban Nha và Italy, đã xuống đường biểu tình vì lạm phát, giá sinh hoạt tăng cao và nguy cơ thiếu khí đốt sưởi ấm vào mùa đông.

Sức mua của người tiêu dùng đã bị xói mòn do giá năng lượng và thực phẩm tăng cao, và lạm phát ở nhiều quốc gia thuộc khu vực đồng tiền chung châu Âu (Eurozone) đã ghi nhận mức cao kỷ lục mới trong tháng 10 với hai con số. Cụ thể, lạm phát đã tăng 10,4% ở Đức trong tháng 10 cao hơn mức kỷ lục 10% được ghi nhận tháng trước là 11,9% và 6,2% ở Pháp. Theo các chuyên gia, một cuộc suy thoái kéo dài là điều khó tránh khỏi. Theo nghiên cứu của Ngân hàng Thế giới (WB), 64% biến động giá lương thực là do giá dầu. Cụ thể, lạm phát đã trở thành một hiện tượng toàn cầu vào năm 2022, ảnh hưởng đến 100% các nước tiên tiến, 87% các thị trường mới nổi và các nền kinh tế đang mở rộng.

Hơn một nửa các thị trường mới nổi và khoảng 2/3 các nền kinh tế tiên tiến đã báo cáo lạm phát cao hơn mức lạm phát mục tiêu vào năm 2021. Điều này khiến việc quản lý tiền tệ trở nên khó khăn hơn. Một trong những lý do là giá năng lượng ngày càng tăng, tình trạng thiếu hụt và tăng cao nguyên liệu đầu vào trong các chuỗi giá trị toàn cầu đã diễn ra, dẫn đến sản xuất đình trệ và giá sản xuất tăng lên, theo số liệu từ Báo cáo triển vọng kinh tế toàn cầu (tháng 2-2022) của WB, được công bố vào tháng 8 năm 2022, sau hơn 2 năm đại dịch, cũng như tác động lan tỏa từ cuộc xung đột giữa Nga và Ukraina, đã làm cho hoạt động kinh tế toàn cầu giảm mạnh, dự kiến chỉ đạt 2,9% vào năm 2022.

Ngành công nghiệp châu Âu tiêu thụ một lượng lớn khí đốt cũng đang gặp khó khăn. Hãng hóa chất khổng lồ của Đức BASF, có trụ sở tại Đức, đã tuyên bố rằng quy mô của châu Âu sẽ giảm vĩnh viễn do giá năng lượng tăng cao. Điều này sẽ làm giảm sức hấp dẫn của thị trường trong khu vực. Theo công ty này, chi phí khí đốt của BASF ở châu Âu đã tăng 2,2 tỷ Euro trong chín tháng đầu so với cùng kỳ năm ngoái.

Cho đến nay, cuộc khủng hoảng Ukraine liên quan đến năng lượng đã lan rộng khắp thế giới, không chỉ là ở cấp độ quốc gia hoặc khu vực.

Ukraine, nằm trên lục địa Âu-Á, là "vùng đệm tự nhiên" giữa Đông và Ây," vận chuyển khí đốt quan trọng từ Nga đến châu Âu với lượng hàng năm là 40 tỷ mét khối. Do căng thẳng leo thang, việc vận chuyển năng lượng từ Nga đến các nước bị hạn chế hoặc buộc phải sử dụng các tuyến đường khác với chi phí logistics cao hơn, thậm chí có thể bị ngưng trệ vì nhiều hãng tàu biển từ chối vận chuyển do lo ngại trừng phạt.

Hơn nữa, cuộc khủng hoảng Ukraine xảy ra vào thời điểm nền kinh tế toàn cầu vẫn chưa phục hồi hoàn toàn sau hai năm chống chọi với đại dịch Covid-19. Cuộc xung đột quân sự đã làm cho tình hình thêm trầm trọng vì ngành năng lượng trước đó đã đứng trước nguy cơ đứt gãy chuỗi cung ứng. Hơn nữa, trong bối cảnh hiện nay các quốc gia có sự liên kết chặt chẽ hơn trong chuỗi cung ứng, bất kỳ sự xáo trộn nào sẽ có tác động lớn hơn đến thị trường toàn cầu.

Châu Âu đã phải chấp nhận mức giá cao hơn khi chào mua khí tự nhiên hóa lỏng (LNG) của Mỹ, Qatar hay mua khí đốt của Na Uy, Algeria, thậm chí từ các quốc gia xa xôi như Azerbaijan hay một số nước châu Phi, vùng Vịnh do nguồn cung khí đốt của Nga bị cắt giảm, để lấp đầy 85% các kho dự trữ trước mùa Đông.

Điển hình như Ý đã thực hiện chiến dịch "Operation Thermostat", giảm nhiệt sưởi ấm và giảm điều không khí tại trường học và các nhà công. Đức sẽ không sử dụng nước nóng trong các cơ sở công cộng, bao gồm cả nhà quốc hội. Bể bơi tư nhân bị cấm sử dụng từ tháng 9 để sưởi ấm. Một số thành phố yêu cầu hạ nhiệt độ của các bể bơi và giảm số lượng đèn chiếu sáng công cộng.

Ở Pháp, các cửa hàng chỉ được yêu cầu đóng cửa khi bật điều không khí, nếu vi phạm sẽ bị phạt. Ngoại trừ các địa điểm như sân bay hoặc ga tàu, các màn hình quảng cáo có lắp đèn chiếu sáng bị cấm hoạt động từ 6h sáng đến 7h sáng mỗi ngày.

Trong những tháng nóng nhất trong năm, Tây Ban Nha áp dụng các yêu cầu nghiêm ngặt về việc sử dụng điều không khí và không đặt nhiệt độ thấp hơn 27 độ C. Các cửa hàng phải tắt đèn cửa sổ vào lúc 22h và đèn trang trí tại các nhà công cộng phải tắt vào lúc 22h. Tất cả các khu vực, từ các phương tiện giao thông công cộng đến các cửa hàng, văn phòng, nhà hát và rạp chiếu phim, đều phải tuân theo các quy định. Nhiệt độ tối đa vào mùa Đông là 19 độ C, trong khi nhiệt độ hoặc hệ thống sưởi ấm của tất cả các cơ sở ở nước này phải được điều đến cuối tháng 9. Để ngăn lãng phí điện, tất cả các cơ sở có điều nhiệt độ hoặc hệ thống sưởi ấm đều phải có hệ thống đóng mở cửa tự động.

Thủ đô Vienna (Áo) đã chọn không thắp sáng đèn Giáng sinh ở đại lộ Ring nổi tiếng bao quanh trung tâm thành phố do tình trạng thiếu điện. Sẽ chỉ bật đèn chiếu sáng vào ban đêm tại chợ Giáng sinh ở quảng trường trước nhà thị chính.

Cơ quan Năng lượng Quốc tế (IEA) đã báo cáo rằng EU vẫn có thể đối mặt với sự gián đoạn nguồn cung vào đầu năm tới nếu Nga quyết định cắt giảm nguồn cung cấp khí đốt cho châu Âu, mặc dù lượng dự trữ khí đốt hàng năm của EU ít nhất 90%. Khi nhiệt độ giảm sâu, nguồn dự trữ có thể phải chờ đợi.

Do đó, các vấn đề về nguồn cung dự kiến sẽ kéo dài. Nga có giá rẻ và không phải nguồn cung nào cũng dồi dào. Saad al-Kaabi, bộ trưởng năng lượng Qatar, phát biểu tại một hội nghị về khí đốt ở Doha hôm 22-2, cho biết, 'Hầu hết nguồn cung LNG đều gắn với các hợp đồng dài hạn và điểm đến rất rõ ràng. Do đó, gần như không thể tìm thấy cách nào để loại bỏ khối lượng LNG khổng lồ này một cách nhanh chóng.

Cuộc khủng hoảng năng lượng hiện nay ở châu Âu 'còn lâu mới kết thúc', theo Timera Energy, công ty phân tích thị trường có trụ sở tại Anh, đã đưa ra kết luận.

Ngược lại, tình trạng thiếu hụt nhiên liệu và mất điện nghiêm trọng đang diễn ra khắp nơi ở châu Á. Ecuador, Ghana, Cameroon, Argentina và Peru là một số quốc gia đã tham gia vào các cuộc biểu tình nghiêm trọng do giá năng lượng tăng cao và thiếu điện. Chính phủ Sri Lanka thậm chí đã áp dụng các biện pháp khẩn cấp để giảm sử dụng điện ở Nam Á. Tương tự như Pakistan, nơi thời gian làm việc của nhân viên chính phủ được rút ngắn để giảm bớt gánh nặng cho lưới điện quốc gia. Khoảng 16 trong số 28 bang, hoặc dân số hơn 700 triệu người, ở Ấn Độ đã trải qua cảnh mất điện từ 2 đến 10 giờ mỗi ngày vào tháng 5 vừa qua, tính ra là nơi sinh sống của hơn 700 triệu người. Điều này buộc chính phủ Ấn Độ tăng mua than từ nước ngoài mặc dù giá cả cao, đồng thời thực hiện các điều chỉnh bảo vệ môi trường để đẩy nhanh việc khai thác than.

Trong khi đó, chính quyền ở nhiều nơi khác nhau tại Nhật Bản cũng có cùng một mối đe, đặc biệt là sau đợt thiếu điện nghiêm trọng hồi tháng 3-2022 vừa qua. Trong khi chỉ vài ngày trước, một trận động đất đã khiến nhiều nhà máy than và khí đốt ngừng hoạt động, thì đợt lạnh vào thời điểm đó đã khiến nhu cầu tiêu thụ điện tăng mạnh.

Tổng Bí thư Nguyễn Phú Trọng đã đánh giá như sau trong bài phát biểu khai mạc Hội nghị Trung ương 6 vào tháng 10 năm2022:Cuộc xung đột kéo dài Ukraine, các lệnh trừng phạt của Hoa Kỳ và các nước Phương Tây chống lại Nga, cạnh tranh chiến lược giữa các nước lớn, các biện pháp phòng ngừa và chống dịch COVID-19 ở Trung Quốc, thiên tai và lũ lụt, hạn hán kéo dài trên diện rộng ở Trung Quốc, các nước EU, v.v. Cuộc xung đột kéo dài ở Ukraine, các lệnh trừng phạt của Hoa Kỳ chống lại Nga, và các biện pháp phòng ngừa, chống dịch COVID-19 ở Trung Quốc,... đã làm cho chuỗi cung ứng bị gián đoạn, lạm phát tăng cao đột biến ở hầu hết các quốc gia và đối tác quan trọng, cũng như giá dầu thô, lương thực phẩm và nhiều vật tư, nguyên liệu đầu vào tăng mạnh.

Theo các chuyên gia, Việt Nam khó có thể đứng ngoài những biến động của thị trường năng lượng toàn cầu vì đây là nền kinh tế lớn thứ 40 trên thế giới và là nền kinh tế có độ mở lớn.

Tổng Bí thư Nguyễn Phú Trọng đã đánh giá như sau trong bài phát biểu khai mạc Hội nghị Trung ương 6 vào tháng 10 năm2022:Cuộc xung đột kéo dài Ukraine, các biện pháp trừng phạt của Hoa Kỳ và các nước phương Tây chống lại Nga, cạnh tranh chiến lược giữa các nước lớn, các biện pháp phòng, chống dịch COVID-19 ở Trung Quốc, lũ lụt, hạn hán kéo dài trên diện rộng ở Trung Quốc, các nước EU,... đã làm gián đoạn chuỗi cung ứng, giá dầu thô, lương thực, thực phẩm và nhiều vật tư, nguyên liệu đầu vào tăng mạnh, lạm phát tăng cao đột biến ở hầu hết các quốc gia và đối tác quan trọng, v.v. Ở trong nước, bên cạnh những cơ hội và thuận lợi, chúng ta vẫn phải đối mặt với những khó khăn và thách thức mới, nặng nề hơn: Phải tiếp tục xử lý những tồn tại, yếu kém vốn có của nền kinh tế đã trở nên tồi tệ hơn và trầm trọng hơn do tác động của đại dịch COVID-19; quản lý dịch COVID-19; phòng, chống dịch cúm A; sốt xuất huyết; đậu mùa hè Châu Phi và các loại dịch bệnh khác; giá cả hàng hóa, vật tư, nguyên liệu cho sản xuất, nhất là giá xăng dầu, chi phí đầu vào, vận chuyển tăng cao, ảnh hưởng đến hoạt động sản xuất, kinh doanh của nhiều doanh nghiệp, ngành, lĩnh vực và đời sống nhân dân nói chung."

Theo Bộ Công Thương, thị trường xăng dầu thế giới vẫn tiếp tục bị ảnh hưởng bởi nhiều yếu tố địa chính trị khác nhau, chẳng hạn như xung đột giữa Nga và Ukraine, sản lượng khai thác dầu của OPEC, bất ổn chính trị ở Libya và thuận hạt nhân giữa Hoa Kỳ và Iran, cũng như tình trạng thiếu hụt nguồn cung trầm trọng, giá xăng dầu tiếp tục diễn biến phức tạp; giá dầu tăng cao trong khi đây là nguồn nguyên liệu chính cho sản xuất và tiêu dùng; sự thiếu hụt nguồn cung, chi phí sản xuất, vận chuyển toàn cầu gia tăng và lạm phát leo thang đều có tác động đến lạm phát, giá cả hàng hóa trong nước và nhu cầu tiêu dùng của các doanh nghiệp.

PGS.TS. Theo Đinh Trọng Thịnh, năm 2022 là năm cực kỳ đặc biệt đối với thị trường Việt Nam và với cả thị trường toàn cầu nói chung, cũng như trong khoảng 40 năm qua. Giá xăng dầu thế giới đã tăng 60% kể từ khi bùng phát xung đột ở Ukraina bắt đầu, ảnh hưởng đến thị trường.

Ông Bùi Ngọc Bảo, chủ tịch hiệp hội xăng dầu Việt Nam, đồng ý với nhận định nói trên rằng cuộc khủng hoảng năm 2022 có một số dị biệt, bao gồm giá dầu thô lên rất cao và xuống rất thấp. Tuy nhiên, cơ cấu sản phẩm xăng dầu bị ảnh hưởng bởi sự kiện này có ý nghĩa quan trọng hơn nhiều. Do đó, việc thay thế xăng dầu là cần thiết. Vì vậy, đã có những lúc giá diezel đạt mức cao kỷ lục. Giá dầu diezel cộng thêm các loại phụ phí có mức tăng cao nhất là gần 200 USD/thùng. Năm đặc biệt thứ hai là năm 2022: mức độ tăng, tần suất tăng và giảm đều cực kỳ lớn. Cụ thể, giá dầu có thể dao động từ 10 đến 10 đô la trên một phiên giao dịch trong một ngày. Trong khi chu kỳ trước đó phải kéo dài 15-20 ngày hoặc thậm chí một tháng.

Theo chuyên gia Nguyễn Bích Lâm, chi phí nguyên vật liệu nhập khẩu chiếm 37% trong tổng chi phí nguyên vật liệu của toàn nền kinh tế, đây là một chỉ báo quan trọng hơn về tác động của giá xăng dầu đối với nền kinh tế nước ta. Khi giá xăng dầu thế giới tăng, chi phí nguyên vật liệu nhập khẩu và trong nước sẽ tăng lên.

Cho dù nhiều hay ít, có thể thấy hầu hết các ngành đều sử dụng xăng dầu trong hoạt động sản xuất hàng hóa và dịch vụ, thuộc vào quy trình sản xuất của mỗi ngành. Trong tổng chi phí sản xuất của nền kinh tế, chi phí xăng dầu chiếm khoảng 3,52%.

Các ngành sử dụng nhiều xăng dầu, chẳng hạn như đánh bắt sản, vận chuyển hàng hóa và hành khách đường bộ, đường thuỷ và đường hàng không, đặc biệt bị ảnh hưởng rất nhiều bởi việc giá xăng dầu tăng.

Ngoài việc trực tiếp làm tăng giá thành sản phẩm, giá xăng dầu tăng còn làm tăng chi phí hàng hóa trong lưu thông, làm tăng áp lực lạm phát, giảm sức cạnh tranh của hàng hóa sản xuất trong nước và có tác động tiêu cực đến tăng trưởng kinh tế.

Khi giá xăng dầu tăng 10%, GDP giảm khoảng 0,5 %, đây là một sự suy giảm đáng kể đối với nền kinh tế nước ta và phản ánh một tác động đáng kể của biến động giá xăng dầu đối với tăng trưởng kinh tế.

Giá xăng dầu tăng không chỉ làm tăng giá thành hàng hóa và dịch vụ mà còn trực tiếp làm tăng chỉ số giá tiêu dùng (CPI), ảnh hưởng đến thu nhập và chi tiêu của người dân. CPI tăng 0,36 điểm phần trăm do giá xăng dầu tăng 10%.

Ngoài ra, 1,5% tổng chi tiêu cuối cùng của hộ gia đình là dành cho xăng dầu. Khi giá xăng dầu tăng cao, hộ gia đình sẽ cơ cấu lại và giảm một phần chi tiêu để giảm tổng cầu của nền kinh tế.

Ngoài ra, TS Cấn Văn Lực, Chuyên gia Kinh tế trưởng Ngân hàng TMCP Đầu tư và Phát triển Việt Nam (BIDV), Thành viên Hội đồng Tư vấn Chính sách Tài chính - Tiền tệ Quốc gia, cho biết giá dầu tăng đã làm tăng nguồn thu ngân sách nhà nước từ dầu thô.

Mặc dù chúng tôi là một quốc gia khai thác và xuất khẩu dầu mỏ, nhưng chúng tôi vẫn phải nhập khẩu dầu thô về để chế biến. Bắt đầu từ ngày 5–12, lệnh cấm vận chuyển của EU đối với dầu của Nga sẽ có hiệu lực. Việc ngừng nhập khẩu các sản phẩm dầu của Nga sẽ kết thúc vào tháng 2–2023 sau lệnh cấm này. Điều này sẽ hạn chế khả năng vận chuyển dầu thô và các sản phẩm của Nga khắp thế giới và làm giảm khả năng tiếp cận thị trường. Việc nhập khẩu thiết bị năng lượng sẽ ảnh hưởng đến hoạt động kinh doanh của các doanh nghiệp Việt Nam trong ngành công nghiệp dầu mỏ.

Ông Hà Đăng Sơn, Giám đốc Trung tâm nghiên cứu năng lượng và tăng trưởng xanh, cho biết trong cuộc khủng hoảng năng lượng hiện nay, Việt Nam đang phải đối mặt với hai tác động kép do giá dầu khí và giá than đều tăng. Việt Nam đang trong quá trình chuyển đổi về cơ cấu năng lượng theo hướng tăng cường tỷ trọng năng lượng tái tạo trong cơ cấu cung ứng năng lượng. Ngoài ra, Việt Nam đang chuyển đổi dần từ sử dụng than sang sử dụng các nguồn khí như khí tự nhiên và khí nhập khẩu như LNG. Vì khủng hoảng năng lượng đã quét qua châu Âu và toàn cầu, Việt Nam hiện đang đứng trước một cạnh tranh rất lớn về nguồn cung.

Việc giảm thuế xăng dầu, sử dụng quỹ bình ổn, là một nỗ lực của chính phủ Việt Nam nhằm giảm bớt tác động bất lợi do giá xăng dầu tăng cao. Kết quả là, giá xăng dầu đã giảm xuống thấp đã giúp giảm căng thẳng do lạm phát và có tác động tích cực đến hoạt động sản xuất kinh doanh, giao thông hàng hóa và giảm bớt khó khăn cho người dân, qua đó cải thiện tổng cầu của nền kinh tế.

Tăng trưởng GDP cũng sẽ được hỗ trợ bởi việc giảm giá xăng dầu, điều này cũng sẽ làm giảm CPI. Tuy nhiên, việc giảm thuế xăng dầu có thể có tác động đến việc thu ngân sách và đầu tư dài hạn vào lĩnh vực năng lượng, điều này cũng có tác động đến việc mở rộng nền kinh tế nói chung.