Phương tiện không người lái: Lịch sử, sức mạnh và những khoảng trống cần lấp đầy

Lịch sử viết bằng khói lửa

Lịch sử của phương tiện không người lái được khai sinh từ chính các chiến trường. Chiến tranh thế giới lần thứ nhất đã chứng kiến sự ra đời của những nguyên mẫu UV hiện đại đầu tiên. Năm 1916, Anh bắt tay vào dự án Aerial Target, một máy bay dẫn đường bằng sóng vô tuyến do Archibald Low phát triển.

Mặc dù các chuyến bay thử nghiệm không hoàn toàn thành công, nhưng kiến thức thu được đã trở thành tài sản quý giá cho các thế hệ sau. Cùng lúc đó, người Pháp chế tạo “Torpille Terrestre” (tạm dịch: Ngư lôi mặt đất), một phương tiện mang thuốc nổ được điều khiển qua dây cáp để xuyên thủng phòng tuyến địch, trong khi Đức phát triển tàu FL có khả năng mang 700 - 1.000kg thuốc nổ, điều khiển chính xác từ xa qua dây cáp dài 20km.

Máy bay Aerial Target. Ảnh: shvachko.net

Ngư lôi mặt đất do Pháp phát triển trong Chiến tranh thế giới lần thứ nhất. Ảnh: Topwar

Sau Chiến tranh thế giới lần thứ nhất, công nghệ UV tiếp tục được cải tiến, chủ yếu phục vụ mục đích huấn luyện. Các tàu chiến cũ được Mỹ và Anh hoán cải thành mục tiêu di động không người lái. Bước ngoặt thực sự đến vào năm 1935, khi người Anh chế tạo DH.82B Queen Bee, phương tiện đầu tiên được gọi là “drone” và đã có khoảng 400 chiếc được sản xuất.

Cùng thời kỳ, Liên Xô phát triển Teletank, xe tăng điều khiển bằng sóng radio trang bị súng máy và bom, và đã triển khai chúng trong Chiến tranh Liên Xô - Phần Lan và Chiến tranh Xô - Đức. Đức cũng không kém cạnh với mìn di động Goliath, một thiết bị nhỏ gọn được điều khiển bằng dây cáp để trượt dưới gầm xe tăng địch và phát nổ.

Năm 1943, Mỹ thử nghiệm một hệ thống đầy tham vọng: Điều khiển máy bay ném bom BQ-7 qua góc nhìn thứ nhất (FPV). Sau khi cất cánh, phi công sẽ nhảy dù, chiếc máy bay chứa đầy thuốc nổ sẽ được điều khiển từ một máy bay hộ tống thông qua hình ảnh camera thô sơ truyền về. Năm 1946, trong Chiến dịch Crossroads, cả phương tiện mặt nước không người lái (USV) và phương tiện bay không người lái (UAV) đã được Mỹ sử dụng để thu thập dữ liệu trong các vụ thử bom hạt nhân, giúp con người tránh xa vùng nguy hiểm chết người.

Phương tiện dưới nước không người lái (UUV) đầu tiên mang tên SPURV ra đời tại Mỹ để phục vụ nghiên cứu hải dương học. Ảnh navaldrones.com

Sự ra đời của Ryan Firebee vào năm 1951 - một trong những UAV động cơ phản lực đầu tiên - đã đánh dấu một bước tiến lớn. Phiên bản Ryan Model 147 của nó đã được Mỹ sử dụng tại Việt Nam những năm 1960 - 1970. Cuối cùng, sự xuất hiện của MQ-1 Predator vào năm 1995 đã thay đổi về cơ bản cuộc chơi, biến UAV từ “con mắt” trinh sát thành “bàn tay sắt” tấn công chính xác, khai sinh khái niệm tác chiến không người lái hiện đại.

Trong khi UAV chiếm lĩnh bầu trời, các môi trường khác cũng không nằm ngoài xu hướng. Năm 1957, phương tiện dưới nước không người lái (UUV) đầu tiên mang tên SPURV ra đời tại Mỹ để phục vụ nghiên cứu hải dương học. Thập niên 1960 chứng kiến robot Shakey tích hợp trí tuệ nhân tạo, có khả năng tự điều hướng và phân tích môi trường, đặt nền móng cho robot tự hành trên cạn. Cuộc đua vào không gian cũng được đánh dấu bằng những phương tiện không người lái, từ vệ tinh nhân tạo đầu tiên Sputnik 1 (1957) của Liên Xô, vệ tinh gián điệp Corona của Mỹ, cho đến xe tự hành Lunokhod (1969) khám phá Mặt Trăng.

Bước sang thế kỷ XXI, UV không còn là công nghệ thử nghiệm mà đã trở thành một phương tiện không thể thiếu trên chiến trường. Hiện nay, UV được phân loại theo 5 môi trường hoạt động chính: Trên không (UAV), trên mặt đất (UGV), trên mặt nước (USV), dưới mặt nước (UUV) và ngoài không gian vũ trụ.

Trên các chiến trường hiện đại, UV đã trở thành “chuẩn mực mới”. Trong xung đột Nga - Ukraine, những chiếc UAV cảm tử FPV giá chỉ vài trăm USD đã trở thành nỗi ác mộng của những chiếc xe tăng trị giá hàng triệu USD. 

UGV phun lửa Krampus. Ảnh: The Defense Post

Trên mặt đất, UGV cũng đang được triển khai rộng rãi. Ukraine đặt mục tiêu sản xuất 15.000 UGV phun lửa Krampus, trong khi Nga đưa vào sản xuất hàng loạt các hệ thống Termit và TOS-1A điều khiển từ xa. Trên biển, những USV như Magura và Sea Baby đã được đưa vào thực chiến, hay UUV Toloka TLK-1000 có tầm hoạt động lên đến 2.000 km và mang theo 5.000 kg thuốc nổ đang trong giai đoạn thử nghiệm.

Mỹ cũng không đứng ngoài cuộc với UUV Manta Ray mô phỏng hình dáng cá đuối khổng lồ. Từ Trung Đông đến châu Phi, UAV được sử dụng cho mọi nhiệm vụ, từ săn lùng radar, tấn công tàu chiến và tàu thương mại cho đến giám sát biên giới và chống bạo loạn.

Trợ thủ đắc lực trong mọi lĩnh vực

Trong lĩnh vực dân sự, UV là những công cụ mang lại lợi ích to lớn. Trong đảm bảo an ninh quốc gia, UAV giúp tuần tra biên giới, còn USV giúp chống cướp biển. Tại một số thành phố lớn, UAV giúp cảnh sát có mặt tại hiện trường sự vụ bất thường chỉ sau vài phút, cung cấp hình ảnh trực tiếp và chuyển từ thế bị động thành chủ động.

Trong nông nghiệp, UAV giúp nông dân theo dõi sâu bệnh, phun thuốc, gieo hạt và dự báo năng suất, thay đổi hoàn toàn phương thức canh tác truyền thống. Ngành xây dựng sử dụng UAV trang bị cảm biến LiDAR để tạo bản đồ 3D chính xác, trong khi UGV vận chuyển vật liệu và thực hiện các công việc nguy hiểm.

Sử dụng UAV để vận chuyển hàng hóa đang trở nên quen thuộc ở nhiều nước. Ảnh: gihub.org

Trong các thảm họa thiên tai, UV là công cụ cứu hộ hiệu quả. USV Saildrone có thể đi vào tâm bão để thu thập dữ liệu khí tượng nơi con người không thể tiếp cận. UAV còn được dùng để vận chuyển máu và thuốc men khẩn cấp đến những vùng sâu, vùng xa. Trong đại dịch Covid-19, UV đã thầm lặng khử khuẩn bệnh viện, vận chuyển thuốc men và giám sát giãn cách, giảm thiểu rủi ro cho lực lượng tuyến đầu.

Hành trình khám phá vũ trụ của nhân loại cũng được chắp cánh bởi UV. Tàu thăm dò New Horizons đã gửi về những hình ảnh đầu tiên từ sao Diêm Vương, còn robot tự hành Perseverance và trực thăng Ingenuity đã tạo những bước tiến lớn trong hành trình khám phá Sao Hỏa. UV đã trở thành “đôi mắt và đôi bàn tay” cần mẫn, mở rộng biên giới tri thức của con người trong những môi trường khắc nghiệt nhất.

Lĩnh vực nghệ thuật cũng được UV thổi vào một luồng sinh khí mới. Ngành sân khấu - điện ảnh đã và đang sử dụng UAV để tạo ra những cảnh quay ngoạn mục mà trước đây đòi hỏi chi phí khổng lồ. Trong các sự kiện lớn, các nước đã biến bầu trời đêm thành một sân khấu sống động với hàng nghìn drone trình diễn ánh sáng đồng bộ, tạo ra một ngôn ngữ thị giác đầy cảm xúc.

Rủi ro tiềm ẩn và khoảng trống cần lấp đầy

Sự phát triển thần kỳ của UV cũng đi kèm với những rủi ro và thách thức sâu sắc, từ công nghệ, pháp lý đến đạo đức.

Khi năng lực tự hành của UV ngày càng cao, câu hỏi về trách nhiệm pháp lý và đạo đức trở nên cấp bách. Nếu một vũ khí sát thương tự động có khả năng tự xác định mục tiêu và khai hỏa gây ra thương vong ngoài dự kiến, ai sẽ là người chịu trách nhiệm? Bất chấp nhiều cuộc thảo luận từ năm 2014, cộng đồng quốc tế vẫn chưa thể đạt được một hành lang pháp lý chung cho những thiết bị sát thương này.

Các công ước quốc tế hiện hành về biển như UNCLOS hay COLREG cũng chưa xác định rõ được vị trí pháp lý của USV và UUV. Tổ chức Hàng hải quốc tế (IMO) đang nỗ lực xây dựng Bộ Quy tắc Tàu tự hành trên biển (MASS Code), nhưng trước khi được thông qua, đây vẫn là một “vùng xám” pháp lý có thể bị lợi dụng cho các mục đích xấu.

Hiện trường vụ không kích của lực lượng Houthi ngày 14-9-2019 nhằm vào nhà máy lọc dầu ở Abqaia, Saudi Arabia. Ảnh: Reuters

Có thể nói, chính những ưu điểm như giá rẻ, nhỏ gọn và dễ sử dụng đã biến UV thành công cụ của bọn tội phạm và khủng bố. Các lỗ hổng bảo mật trong ứng dụng điều khiển có thể bị lợi dụng để đánh cắp dữ liệu nhạy cảm của người dùng. UV cũng bị “biến tướng” thành trợ thủ đắc lực cho các hoạt động khủng bố, gián điệp và tội phạm xuyên biên giới.

Nhà nước Hồi giáo tự xưng đã sử dụng UAV để tấn công các căn cứ quân sự ở Iraq và Syria; lực lượng Houthi dùng UAV tấn công nhà máy dầu ở Saudi Arabia năm 2019. Đặc biệt, các băng đảng ma túy đã lợi dụng drone để vận chuyển hàng cấm qua biên giới. Năm 2015, một chiếc drone chở gần 3kg methamphetamine đã rơi ở Mexico gần biên giới Mỹ, phơi bày một phương thức vận chuyển ma túy mới đầy tinh vi.

Bất chấp những rủi ro, lịch sử phát triển của UV sẽ không dừng lại mà sẽ hướng đến các hệ thống tự chủ hơn và thông minh hơn, thay vì chỉ là những công cụ hỗ trợ. Trí tuệ nhân tạo (AI), đặc biệt là các mô hình học sâu, sẽ cho phép UV xử lý dữ liệu và ra quyết định tức thì, thích ứng với môi trường phức tạp và phối hợp theo đội hình “bầy đàn” với độ chính xác cao. Công nghệ truyền thông thế hệ mới như 5G/6G sẽ cho phép chúng chia sẻ dữ liệu gần như không có độ trễ. Về kỹ thuật, UV tương lai sẽ sở hữu thiết kế siêu nhẹ, chịu nhiệt, chống bức xạ và vận hành bằng các nguồn năng lượng đa dạng cho các sứ mệnh không gian dài ngày.

THỤY LÝ (tổng hợp)

* Mời bạn đọc vào chuyên mục Quân sự thế giới xem các tin, bài liên quan.