GS.VS Trần Đại Nghĩa: Người đặt nền móng cho ngành khoa học quốc phòng | Báo Công Thương

Hội thảo "Giáo sư, Viện sĩ Trần Đại Nghĩa - Cuộc đời và sự nghiệp" đã được Liên hiệp các Hội khoa học và Kỹ thuật Việt Nam (Liên hiệp hội) tổ chức vào chiều ngày 27/2 tại Hà Nội. Chuỗi hoạt động nhằm mục đích kỷ niệm 40 năm ngày thành lập Liên hiệp hội (26/3/1983-26/3/2023) và 110 năm ngày sinh của GS. VS Trần Đại Nghĩa.

Đại diện của Bộ Quốc phòng, Viện Hàn lâm Khoa học và Công nghệ Việt Nam, Bộ Khoa học và Công nghệ, cùng nhiều chuyên gia, nhà khoa học và đặc biệt là con trai của cố GS.VS Trần Đại Nghĩa, đại tá Trần Dũng Trí đã tham dự hội thảo.

Phát biểu tại Hội thảo, TSKH Phan Xuân Dũng - Chủ tịch Liên hiệp hội chia sẻ, Chủ tịch Hồ Chí Minh - lãnh tụ vĩ đại của dân tộc Việt Nam, Danh nhân văn hóa thế giới đặc biệt coi trọng, luôn đề cao vai trò của tri thức và đội ngũ trí thức. Người đã nói: "Muốn xây dựng chủ nghĩa xã hội thì nhất định phải có học thức" vào ngày 3/9/1945, trong phiên họp đầu tiên của Hội đồng Chính phủ nước Việt Nam Dân chủ Cộng hoà. Người cũng khẳng định: "... Trí thức là vốn liếng quý báu của dân tộc."

TSKH Phan Xuân Dũng phát biểu tại Hội thảo

Đảng và Nhà nước ta đã ban hành nhiều nghị quyết, chỉ thị để lãnh đạo công tác vận động trí thức, bắt nguồn từ truyền thống dân tộc và tư tưởng của Bác Hồ vĩ đại. Đặc biệt, Ban chấp hành Trung ương đã ban hành Nghị quyết số 27–NQ/TW về việc xây dựng đội ngũ trí thức trong thời kỳ đẩy mạnh công nghiệp hóa và hiện đại hóa đất nước tại Hội nghị lần thứ bảy.

"Giáo sư, Viện sĩ, Thiếu tướng, Anh hùng Lao động Trần Đại Nghĩa là một người tiêu biểu trong lớp trí thức này, người mang trong mình tình yêu vô bờ với khoa học và Tổ quốc, người đã biến tình yêu thành sức mạnh, sức chiến đấu mãnh liệt, góp phần không nhỏ vào công cuộc cách mạng giải phóng đất nước và cống hiến cho sự phát triển của nền khoa học nước nhà." TSKH Phan Xuân Dũng nhấn mạnh.

Nhà khoa học kiệt xuất, Giáo sư, Viện sĩ Trần Đại Nghĩa (1913 1997) được coi là cha đẻ của ngành công nghiệp quốc phòng Việt Nam. Tên tuổi của ông đã trở thành huyền thoại đối với nhiều thế hệ người Việt Nam cũng như bạn bè quốc tế sau khi hai cuộc kháng chiến cứu nước. Mặc dù những đóng góp của GS.VS Trần Đại Nghĩa đối với công cuộc cách mạng Việt Nam vô cùng to lớn, nhưng cuộc đời ông lại hết sức bình dị và khiêm nhường.

GS.VS. Phạm Quang Lễ, tên khai sinh là Trần Đại Nghĩa, sinh ngày 13/9/1913 trong một gia đình nhà giáo nghèo ở xã Chánh Hiệp (nay là xã Hiệp), huyện Tam Bình, tỉnh Vĩnh Long. Cha ông là Phạm Văn Mùi, một nhà nho uyên thâm, một nhà giáo giàu lòng nhân ái, thương yêu học sinh, tận tụy với công việc.

Phạm Quang Lễ được nhận học bổng trong 4 năm học (1926 1930) sau khi được thi đậu hạng ưu vào trường Trung học đệ nhất cấp Mỹ Tho vào năm 1926. Phạm Quang Lễ được học bổng ba năm liền vào năm 1930 sau khi nộp đơn vào Trường Petrus Ký (nay là Trường chuyên Lê Hồng Phong, TP. Hồ Chí Minh). Phạm Quang Lễ trở thành thủ khoa cả tú tài bản xứ và tú tài Tây khi mới 20 tuổi (1933). Khi tròn 22 tuổi vào tháng 9 năm 1935, Phạm Quang Lễ đến Pháp du học.

Sự kiện nằm trong chuỗi các hoạt động kỷ niệm 40 năm thành lập Liên hiệp hội

Sau 9 tháng học dự bị, Phạm Quang Lễ thi đậu xuất sắc vào Trường Đại học Cầu đường Paris và được học bổng toàn phần của Chính phủ Pháp. Ngoài ra, ông đã hoàn thành việc học của mình ở Trường Cao đẳng Kỹ thuật Paris và Trường Đại học Sorbonne trong thời gian đó.

Ba bằng kỹ sư cầu đường, kỹ sư điện và cử nhân toán đều được trao cho sinh viên Phạm Quang Lễ vào năm 1940 gần như cùng một lúc. Sau đó, ông tiếp tục việc học của mình và nhận thêm ba bằng kỹ sư: Hàng không, Mỏ - Địa chất và Chế tạo máy.

Năm 1939, ông được bổ nhiệm làm kỹ sư trưởng Nhà máy nghiên cứu chế tạo máy bay hãng Nord Aviation (Pháp, 1944). Ông đã làm việc tại Hãng điện khí Thomson, Viện Nghiên cứu chế tạo máy bay và vũ khí của Pháp. Ông bắt đầu tham gia Hội Việt Nam ái hữu.

Thông qua các mối quan hệ trong quá trình làm việc ở các địa điểm như Viện Nghiên cứu vũ khí, xưởng chế tạo vũ khí, máy bay... ở Pháp và Đức, ông đã tiến hành nghiên cứu âm thầm trong suốt 11 năm. Ông tìm kiếm các bí mật quân sự và các bản thiết kế vũ khí. Kết quả của sự lao động miệt mài đó là hơn 30.000 trang tài liệu ghi chép về chế tạo vũ khí, phần lớn trong số đó là "tuyệt mật".

Sau khi được Hội Việt kiều giới thiệu và tiến cử vào tháng 9 năm 1946, Chủ tịch Hồ Chí Minh đã đến Pháp. Tại đây, ông được gặp Chủ tịch Hồ Chí Minh và đề đạt nguyện vọng theo Người về nước để thực hiện ước mơ ấp ủ, biến những kiến thức mà ông đã tích lũy được trong 11 năm thành hiện thực trong sự nghiệp cứu nước. Vào mùa thu năm 1946, ông là người đầu tiên được Bác Hồ chọn để phục vụ cùng Người về nước. Ông được Chủ tịch Hồ Chí Minh giao cho các vị trí quan trọng vào tháng 12/1946: Cục trưởng Bộ Quốc phòng (nay là Tổng cục Công nghiệp Quốc phòng Việt Nam) và Bộ trưởng Bộ Tổng tư lệnh Quân đội (nay là Viện Khoa học và Công nghệ Quân sự).

Chủ tịch Hồ Chí Minh sau đó đã đặt tên cho ông là Trần Đại Nghĩa. Người nói: "Kháng chiến toàn quốc sắp đến nơi, Bác giao chú nhiệm vụ Cục trưởng Cục Quân giới. Bộ đội được chú lo lắng về vũ khí. Đây là việc đại nghĩa, vì vậy Bác đặt tên cho chú là Trần Đại nghĩa. Đây là bí danh từ nay trở đi của chú để giữ bí mật và bảo vệ an toàn cho những bà con thân thuộc của chú ở miền Nam. Bác tin chắc rằng chú sẽ làm tròn nhiệm vụ của mình.

Vũ khí của Việt Nam đã phát triển mạnh mẽ, trở thành nỗi khiếp sợ của quân thù nhờ những cải tiến, sáng chế được thực hiện bởi Trần Đại Nghĩa. Các loại súng lớn, súng phóng bom, mìn nổ chậm và các loại súng khác được sản xuất với thương hiệu "made in Vietnam" và "made by Tran Dai Nghia" đã khiến kẻ thù phải sửng sốt, bất ngờ, khiếp vía, kinh hoàng, giới vũ trang và quân sự quốc tế vô cùng ngạc nhiên, thán phục. Kỹ năng chế tạo vũ khí của Trần Đại Nghĩa đã được phát triển trong gian khó. Đại tướng Võ Nguyên Giáp đã trao cho ông danh hiệu "Ông Phật làm súng" với sự công nhận của ông đối với tài năng này.

Trong đợt đầu tiên, khi ông 35 tuổi, vào ngày 20/11/1948, ông được phong quân hàm Thiếu tướng. Ông là đại biểu trí thức được phong danh hiệu Anh hùng Lao động đợt đầu tiên của Việt Nam vào năm 1952 tại Đại hội Anh hùng và Chiến sĩ thi đua toàn quốc lần thứ nhất. Viện sĩ Viện Hàn lâm Khoa học Liên Xô, danh vị cao nhất của những người làm công tác khoa học, cũng được chọn vào năm đó.

GS.VS. Trần Đại Nghĩa đã vinh dự được nhận Giải thưởng Hồ Chí Minh đợt I về Cụm công trình nghiên cứu và chỉ đạo kỹ thuật chế tạo (Bazoca, súng không giật SKZ, đạn bay) trong thời kỳ kháng chiến chống thực dân Pháp (1945–1954). Ông cũng nhận Huân chương Hồ Chí Minh, Huân chương Quân công hạng nhất...

Trong nhật ký của mình, GS.VS. Trần Đại Nghĩa viết: "Nhiệm vụ của Bác giao cho tôi và tập thể các nhà khoa học Việt Nam là tham gia về mặt vũ khí và khoa học quân sự trong hai cuộc kháng chiến đã được hoàn thành. Chúng tôi xin bàn giao lại nhiệm vụ bảo vệ Tổ quốc cho thế hệ ngày nay và thế hệ mai sau từ nay đến hàng nghìn năm sau."

Chủ tịch Hồ Chí Minh và Đảng đặc biệt tin tưởng ông trong suốt cuộc đời cống hiến của ông cho khoa học, giao cho ông nhiều vị trí quan trọng. Ông từng giữ các chức vụ sau trong quân đội: Cục trưởng Cục Quân giới, Cục trưởng Cục Pháo binh, Phó Chủ nhiệm Tổng cục Hậu cần và Phó Chủ nhiệm Tổng cục Kỹ thuật. Ông đã giữ các chức vụ sau khi chuyển sang lĩnh vực dân sự: Bộ trưởng Bộ Công thương, Bộ trưởng Bộ Công nghiệp, Thứ trưởng Bộ Công nghiệp nặng, Chủ tịch Ủy ban Kiến trúc Cơ bản Nhà nước, Chủ tịch Ủy ban Khoa học và Kỹ thuật Nhà nước, Viện trưởng Viện Khoa học Việt Nam, Hiệu trưởng đầu tiên Trường Đại học Bách khoa Hà Nội.

Đảng và Nhà nước đã tiếp tục giao cho GS.VS Trần Đại Nghĩa nhiệm vụ quan trọng là tạo dựng và phát triển ngôi nhà chung tập hợp đội ngũ trí thức, nhà khoa học của Việt Nam, đặc biệt do tài năng và đức độ tuyệt vời của ông.

GS.VS Trần Đại Nghĩa được chọn làm Chủ tịch bởi Đại hội lần thứ nhất của Liên hiệp các Hội Khoa học và Kỹ thuật Việt Nam vào ngày 26/3/1983. Ông trở thành vị Chủ tịch đầu tiên của Liên hiệp Hội Việt Nam, tổ chức với vai trò tập hợp, thúc đẩy sự cống hiến của đội ngũ các nhà khoa học, trí thức khoa học và công nghệ Việt Nam trong việc phát triển khoa học và xây dựng đất nước.

Từ những ngày đầu gian khó, Liên hiệp Hội Việt Nam chỉ có 15 thành viên, không quản ngại khó khăn, vất vả, GS.VS Trần Đại Nghĩa đã dành toàn bộ tâm huyết và sức lực để xây dựng và phát triển tổ chức ngày càng lớn mạnh, góp phần không nhỏ vào sự phát triển chính trị, xã hội, khoa học và kinh tế của đất nước.

Các nhà khoa học, các hội thành viên đã bầu GS.VS Trần Đại Nghĩa làm Chủ tịch danh dự nhiệm kỳ II, nhiệm kỳ III và danh hiệu này đã được ông sử dụng cho đến cuối cuộc đời (1988–1997).

Theo Thượng tướng Phạmi Nam, Ủy viên Quân Trung ương, Thứ trưởng Bộ Quốc phòng, "Trên cương vị công tác, đồng chí luôn tận tụy, đức độ, bản lĩnh cống hiến tài năng, trí tuệ để góp phần xây dựng ngành Kỹ thuật quân sự và Công nghiệp quốc phòng, xây dựng Quân đội nhân dân Việt Nam cách mạng, chính quy, tinh nhuệ từng bước hiện đại, làm nòng cốt cho toàn dân tiến hành hai cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp, đế quốc Mỹ xâm lược giành thắng lợi và bảo vệ vững chắc Tổ quốc Việt Nam xã hội chủ nghĩa."

Viện Khoa học Việt Nam, Trung tâm nghiên cứu khoa học lớn nhất về khoa học tự nhiên và kỹ thuật, công nghệ trên toàn quốc, được thành lập vào ngày 20 tháng 5 năm 1975 theo quyết định của chính phủ. GS.VS Trần Đại Nghĩa được bổ nhiệm làm Viện trưởng đầu tiên của Viện Khoa học Việt Nam và hiện đang làm Chủ nhiệm Ủy ban Khoa học và Kỹ thuật nhà nước.

PGS.TS Trần Tuấn Anh chia sẻ về những đóng góp của GS.VS Trần Đại Nghĩa trong việc xây dựng nền khoa học công nghệ Việt Nam

PGS.TS Trần Tuấn Anh, Phó Chủ tịch Viện Hàn lâm Khoa học và Công nghệ Việt Nam, chia sẻ: Một trong những chủ trương quan trọng của Viện trưởng Trần Đại Nghĩa là thực hiện dân chủ tập trung trong nghiên cứu khoa học. Nói về những đóng góp của GS.VS Trần Đại Nghĩa cho nền khoa học công nghệ Việt Nam, PGS.TS

Cán bộ nhân viên của Viện đã vượt qua khó khăn, nỗ lực vươn lên mạnh mẽ vừa xây dựng cơ sở ban đầu vừa tiến hành nghiên cứu khoa học kịp thời phục vụ sản xuất, phát triển kinh tế đất nước dưới sự lãnh đạo của GS.VS Trần Đại Nghĩa.

Chủ tịch Viện Hàn lâm Khoa học và Công nghệ Việt Nam ban hành quy chế Giải thưởng Trần Đại Nghĩa và tổ chức trao giải thưởng này với chu kỳ ba năm một lần để vinh danh và ghi nhận những đóng góp quý báu của GS.VS Trần Đại Nghĩa, nhằm đưa công tác ứng dụng khoa học công nghệ vào thực tiễn vào năm 2016. Theo PGS.TS Trần Tuấn Anh, qua hai lần tổ chức, đã có sáu giải thưởng được trao, tôn vinh 14 công trình xuất sắc về khoa học công nghệ, trực tiếp triển khai ứng dụng các kết quả đó vào thực tiễn, đóng góp cho sự phát triển kinh tế - xã hội, bảo đảm quốc phòng và an ninh.

Hội thảo GS.VS Trần Đại Nghĩa - Cuộc đời và sự nghiệp của Liên hiệp Hội là một dịp để chúng ta tuyên truyền, giáo dục cán bộ, chiến sĩ và nhân dân, nhất là các thế hệ trẻ, học tập, rèn luyện theo tấm gương đạo đức cách mạng của thế hệ đi trước để nêu cao ý chí tự lực tự cường, đoàn kết, khơi dậy khát vọng phát triển đất nước phồn vinh, hạnh phúc, xây dựng và bảo vệ vững chắc của một nhà nước xã hội chủ nghĩa Việt Nam.