Hôm nay (22/12) là ngày ngắn nhất trong năm

Hôm nay, 22/12/2022 là ngày đông chí ở Bắc bán cầu. Trong văn hóa Phương Đông, đây là ngày giữa mùa đông, là ngày ngắn nhất và ban đêm dài nhất trong năm.

là một điểm chứ không phải một ngày

Ông Đặng Vũ Tuấn Sơn, Hội Thiên văn và Vũ trụ học Việt Nam cho biết, đông chí đối với Bắc bán cầu là thời điểm Mặt trời đi xa nhất (biểu kiến)về phía Nam trước khi lại dịch chuyển về phía Bắc.

Trong tiếng Anh, hai ngày chí (hạ chí và đông chí) được gọi chung là solstice, vốn xuất phát từ việc ghép hai từ trong tiếng Latin là sol (Mặt trời) và sistere (dừng lại), chỉ việc đó là điểm mà đường đi biểu kiến của Mặt trời dừng lại để đổi chiều. Đông chí với Bắc bán cầu là khi Mặt trời đi tới xích vĩ (declination/DEC) cao nhất ở phía Namvà quay ngược lại lên phía Bắc. Ở thời điểm đó, các tia sáng từ Mặt trời chiếu thẳng đứng xuống chí tuyến Nam của Trái đất (Tropic of Capricorn).

Trên thực tế, trong thiên văn học hiện đại, đông chí là một điểm chứ không phải một ngày. Ngày được gọi là đông chí chỉ là ngày có chứa điểm đó. Điểm đông chí của năm 2022 rơi vào 04h48 sáng 22/12 theo giờ Việt Nam, tương đương với 21h48 UTC ngày 21/12. Điều đó có nghĩa là những quốc gia có múi giờ chậm hơn Việt Nam ít nhất 5 giờ (từ GMT+2 đổ đi) thì xác định "ngày đông chí" là 21/12.

22/12/2022 là ngày đông chí, thời điểm ban ngày ngắn nhất năm do Mặt trời chiếu sáng ít nhất.

Thuật ngữ "đông chí" được dùng trong tiếng Việt lấy từ tên của tiết đông chí trong số 24 tiết khí (chính xác là 12 tiết khí và 12 trung khí, nhưng thường gọi chung là 24 tiết) có xuất xứ từ Trung Quốc. Theo lịch 24 tiết khí thì mỗi tiết dài 15 hoặc 16 ngày, và tiết đông chí có điểm bắt đầu tương đương với thời điểm đông chí trong thiên văn hiện đại.

Tuy nhiên, trong thiên văn hiện đại thì đông chí chỉ là một điểm, do đó nó có sự khác biệt so với khái niệm của tiết đông chí trong văn hóa phương Đông.

Vào thời điểm đông chí, Nam bán cầu của Trái đất nhận được nhiều bức xạ từ Mặt trời nhất (do đó thực tế thì ở đó là hạ chí), trong khi Bắc bán cầu nhận được ít bức xạ nhất. Do thời lượng được chiếu sáng của một điểm bất kỳ trên Bắc bán cầu là ngắn nhất vào thời điểm này, nên những ngày lân cận điểm đông chí là những ngày mà thời gian ban ngày ngắn nhất còn ban đêm dài nhất ở Bắc bán cầu.

Cũng cần lưu ý thêm, việc mặc nhiên rằng đông chí phải là ngày lạnh nhất là không chính xác. Mặc dù thời lượng chiếu sáng của Mặt trời ảnh hưởng quan trọng tới nhiệt độ, nhưng tình hình thời tiết của từng vùng vào từng thời điểm còn phụ thuộc vào nhiều yếu tố khác xảy ra trong khí quyển và đại dương (mưa, gió, mây, thành phần và mật độ khí quyển, các dòng chảy ở đại dương, ...).

Cách tính ngày khởi điểm của mùa

Đa số người Việt Nam mặc nhiên các tiết khí là Âm lịch. Điều này là sai. Âm lịch dựa trên chu kỳ tuần Trăng, cứ 12 tuần Trăng (12 tháng Âm lịch) thì là một năm. Tuy nhiên, chu kỳ thời tiết thì phụ thuộc chủ yếu vào quỹ đạo của Trái đất quanh Mặt trời - vì Mặt trời là nguồn nhiệt chính cung cấp cho Trái đất, còn Mặt Trăng thì không liên quan gì cả. Nhưng chu kỳ quỹ đạo của Trái đất thì dài hơn tổng độ dài của 12 tuần Trăng khoảng 10 ngày.

Chính vì vậy, sau này người phương Đông thêm vào tháng nhuận, là tháng thứ 13 trong năm Âm lịch. Thông thường, cứ 3 năm thì có 1 năm có tháng này, và như vậy thì Âm lịch sẽ đuổi kịp chu kỳ thời tiết.

Vì sự lệch nêu trên, Âm lịch vốn không phản ánh được chu kỳ thời tiết. Nhưng vì không nắm rõ điều này, nên nhiều người thường áp dụng một cách máy móc những kinh nghiệm dân gian vốn dĩ chỉ mang tính tương đối để dự đoán thời tiết. Chẳng hạn: "tháng 7 mưa ngâu" là một kinh nghiệm có tính tương đối. Tháng 7 Âm lịch không phải một khoảng thời gian chính xác, mà bị dao động với biên độ mỗi năm từ 10 tới 20 ngày khi so sánh tháng 7 của 2 năm liên tiếp nhau.

Ở miền Bắc cũng như nhiều khu vực khác của Việt Nam, khoảng thời gian mùa thu thường có những trận mưa không lớn nhưng kéo dài, thường xuyên, được gọi là mưa ngâu theo kiểu gọi dân gian. Không có bất cứ cơ sở nào để khẳng định nó chỉ diễn ra vào tháng 7 Âm lịch, hay thậm chí nhất quyết phải trong một phạm vi thời gian cụ thể là nửa tháng hay một tháng nào đó.

Như vậy, những kinh nghiệm dạng này chỉ mang tính tham khảo, không có giá trị dự báo thời tiết.Trong khi đó, lịch 24 tiết khí không hề phụ thuộc vào Âm lịch, mà chỉ phụ thuộc vào chu kỳ thời tiết. 24 tiết khí là 24 khoảng thời gian, mỗi khoảng dài 15 hoặc 16 ngày, mô tả 24 giai đoạn thời tiết khác nhau trong năm.

Vì chu kỳ này phụ thuộc vào vị trí của Trái đất trên quỹ đạo, nên nó gần như trùng với Dương lịch. Đa số người Việt Nam ngày nay vẫn cứ tra cứu xem lập xuân năm tới là mùng mấy Tết, nhưng thực tế nó luôn là mùng 4 hoặc mùng 5 tháng Hai theo Dương lịch. Những tiết khác cũng như vậy.

Tuy nhiên, nếu nói 24 tiết khí thuộc về Dương lịch thì cũng là sai. Khi nói một hệ thống qui ước thuộc về loại lịch nào là chúng ta nói về lịch sử. Dương lịch ngày nay, chính xác được gọi là lịch Gregory do Giáo Hoàng Gregory XIII ban hành vào cuối thế kỷ 16, cải biên đôi chút từ Dương lịch trước đó của Julius Caesar (lịch Julius) - Tất nhiên, các mốc thời gian trong lịch ra sao thì là do các nhà thiên văn quan sát và hệ thống lại, chứ cả Caesar lẫn Giáo hoàng đều không phải nhà thiên văn để tự làm được điều đó. 24 tiết khí là do người Trung Quốc lập qui ước, do đó nó không thuộc về Dương lịch.

Ngày khởi đầu các tiết phân và chí (tức 4 ngày phân và chí trong Dương lịch) được coi là ngày giữa của các mùa. Tuy vậy, ở văn hóa phương Tây, thì các ngày phân và chí này là những ngày bắt đầu các mùa.

Việc các mốc tính mùa khác nhau hoàn toàn không ảnh hưởng gì trong thế giới hiện đại, vì chúng hoàn toàn chỉ có tính chất văn hóa. Không phải vì bạn gọi thời điểm này là mùa hè hay mùa thu thì có nghĩa là thời tiết và khí quyển phải biến đổi theo cách gọi đó.